Rotterdam-Zuid: Van boerenzij tot smeltkroes

In 2011 verscheen een rapport over Rotterdam-Zuid waarin werd vastgesteld dat dit stadsdeel kampt met verschillende vormen van achterstand: laag opleidingsniveau, concentratie van kansarme bevolking, hoge werkloosheid, armoede, gezondheidsproblemen en soms slechte woonkwaliteit. Al deze thema’s staan niet op zichzelf maar beïnvloeden en versterken elkaar. Om dit te bestrijden is een brede aanpak nodig en die kwam er onder de noemer Nationaal Programma Rotterdam-Zuid waarbij het rijk en de gemeente 20 jaar samen optrekken om het tij voor dit gebied te keren.

Bestrijd het slechte
Rotterdam-Zuid staat hierdoor aan het begin van een grootscheepse herstructurering van de vooroorlogse stadswijken. De bedoeling is behalve het verbeteren van de leef- en woonkwaliteit ook om meer woningaanbod te creëren voor middeninkomens; mensen die in Rotterdam-Zuid zijn opgegroeid, een gezin vormen en carrière maken. Een groep mensen die belangrijk zijn voor Zuid, maar steeds meer vertrekken naar elders. Op termijn zullen 20.000 woningen gesloopt worden om plaats te maken voor 10.000 wat grotere huizen.

Behoud het goede
Als je als gemeente zo diep gaat ingrijpen op een buurt of wijk, wat is dan de moeite waard om te behouden? Wat zijn geslaagde, goed functionerende gebouwen of plekken in een wijk?
De wederopbouw na het bombardement en de stadsvernieuwing in de jaren ‘80 hebben immers geleerd dat nieuwe gebieden profiteren van de zichtbaarheid van de geschiedenis. De Oude Haven en de Kop van Zuid met de Cruise Terminal en Hotel New York zijn daar goede voorbeelden van.

Bureau Monumenten en Cultuurhistorie is de aangewezen partij om de gemeente Rotterdam daarin te adviseren. Dat doen ze door het in kaart brengen van de gebieden en hun geschiedenis. Het onderzoek wordt uitgevoerd door een externe partij, in dit geval bureau SteenhuisMeurs.

Onderzoek het verleden
Dit zegt SteenhuisMeurs zelf over cultuurhistorisch onderzoek:
“Historische gebouwen verliezen hun oorspronkelijke functie en zijn toe aan een tweede of zelfs derde leven. Hoe kunnen zij met behoud van identiteit en ruimtelijke kwaliteit naar de werkelijkheid van nu worden getransformeerd, zodanig dat zij nieuwe maatschappelijke betekenis en financiële waarde krijgen? Wij maken kansen en randvoorwaarden zichtbaar door de cultuurhistorische essentie en kernkwaliteiten in kaart te brengen; een soort nulmeting. Wat hebben eerdere generaties op deze plek gedaan? Wat was de relatie van het gebouw of het ensemble van gebouwen tot de omgeving? Wat zijn de cruciale ontwerpthema’s en hoe valt het ontwerp in het oeuvre van de architect te plaatsen? Welke herinneringen, associaties en gevoelens roept het gebouw op? Uit dergelijke onderzoeksvragen destilleren wij de ingrediënten voor een nieuw hoofdstuk in de architectonische en gebruiksgeschiedenis. Daarbij gaat het beslist niet alleen om monumentale panden. Gebouwen kunnen heel gewoon zijn, maar toch een grote symbolische betekenis hebben. Dan is het de immateriële waarde die telt en die in een nieuwbouwcontext een bijzondere rol kan gaan vervullen.”

Vertel het verhaal
Het onderzoek is klaar, de rapporten geschreven, de adviezen verwoord. Een schat aan informatie waarvan een deel ook zeker interessant kan zijn voor de bewoners van Rotterdam-Zuid. Daarom maakten we een serie films. Allereerst een algemeen verhaal over de oorsprong van het stadsdeel. De haven en zijn onstuimige groei na het graven van de Nieuwe Waterweg. Het leidde tot een explosieve economische ontwikkeling van Rotterdam waardoor er grote behoefte ontstond aan arbeid. Mensen uit armere delen van Nederland zoals Brabant, Zeeland en Drenthe trokken naar het werk in de havens. Maar woningen waren er nog nauwelijks. De verbinding met de noordoever bestond uit een pont. In rap tempo werden door zowel particuliere investeerders (vaak de werkgevers zelf) en de gemeente wijken uit de grond gestampt.

Laat het zien
In de film ‘Van boerenzij tot smeltkroes’ vertelt Marinke Steenhuis het verhaal van Rotterdam Zuid als proeftuin van sociale en ruimtelijke concepten. Een verhaal over de ontstaansgeschiedenis en de historische betekenis in de huidige tijd, en dus ook een vertelling over trots, identiteit en toekomstbestendigheid van dit stadsdeel. Op het Facebook kanaal van de gemeente genereerde deze film binnen een paar weken ruim 270.000 views, 2000 likes en 1000 opmerkingen!

Het veldonderzoek naar de ontwikkeling van Zuid is uitgevoerd door Lara Voerman en Johanna van Doorn. Zij vertellen het meer gedetailleerde verhaal in een vervolgserie van 6 delen over de individuele wijken; Bloemhof, Hillesluis, Tarwewijk, Afrikaanderwijk, Carnisse en Oud-Charlois.

Neem me mee
Lara en Johanna wandelen met Rotterdam-Zuid bewoner Perry Boomsluiter en filmmaker Eelco Romeijn door de wijken en tonen er de bijzondere plekken. Hoe je in de plattegrond van een wijk de oude structuren van dijken en polders nog kunt herkennen en welke bouwtechnieken er werden gebruikt. Wat is betonbouw, revolutiebouw, wat zijn parklanes, portiek-etagewoningen, waarom zijn er parken en singels en nog veel meer van dit soort vragen worden beantwoord. Maar ook: wat voor mensen wonen er op Zuid? Wat vinden ze zelf van hun wijk?

Oud-Charlois film

In iedere aflevering spreekt Perry ook met een deskundige en/of een initiator van sociale vernieuwing. Wat heeft Rotterdam-Zuid nodig de komende jaren?

Het gemaal aan het Afrikaanderplein is een mooi voorbeeld. Daar bedenkt Annet van Otterloo van de Afrikaanderwijk Coöperatie samen met tientallen bewoners allerlei manieren om geld en werk de wijk in te krijgen. De creatieve en soms onorthodoxe manier waarop dit gebeurt is inspirerend. Of TU Delft docent Lidwine Spoormans die met haar studenten onderzoek deed naar nieuwe gebruiksmogelijkheden van portiek-etagewoningen in Carnisse.

En nu verder
In de zonnige nazomer van 2018 hebben we gefilmd in de laatste 3 wijken. De indrukken zijn nog vers. De montage dwingt ons ertoe minutieus te luisteren naar wat de geïnterviewden vertellen. We schaven en selecteren, vragen feedback aan de gemeente en verwerken de opmerkingen. Tenslotte voegen we ondertiteling toe. Het is klaar en drinken een borrel op het resultaat.

Kunnen we nu een gemeenschappelijk karakter van de wijken en haar bewoners benoemen? Bij ‘koepelfilm’ aan het begin van dit traject was het snel duidelijk; Rotterdam-Zuid is een stadsdeel waar al ruim een eeuw steeds nieuwe mensen zich vestigen. Aanvankelijk de binnenlandse migranten, in de jaren ‘70 en ‘80 de gastarbeiders uit Marokko en Turkije en sindsdien mensen vanuit de hele wereld. Daarom is de film en de serie ook ‘Van boerenzij tot smeltkroes’ gaan heten.

Geef me een alibi
Maar die andere thema’s zoals de lage inkomens en armoede? Als je een paar dagen door een wijk sjouwt ga je die dingen zien. Het allerleukste is dat een camera en vooral een microfoon je een alibi verschaft om met iedereen een gesprek aan te knopen. Scootmobielers, hangjongeren, ondernemers, winkeliers, studenten, gepensioneerden, moeders met kinderen, te veel om op te noemen. “Je hebt hier wel een strijd voor het bestaan”, zegt een student in een poging Carnisse te typeren en dat voel je ook wel. Het is overleven. De maand duurt vaak te lang. Maar ook: Mensen met lage inkomens hebben een sterke onderlinge band. Ze zorgen voor elkaar waar nodig. De sociale cohesie is groot, maar staat ook onder druk wanneer straat of buurt gesloopt moet worden. Het aantal mensen dat terugkeert is beperkt, gemiddeld zo‘n 30%, want lang niet iedereen kan of wil een hogere huur betalen. Na renovatie moet de cohesie weer voorzichtig opgebouwd worden en dat kost tijd.

Maar toch, in veel buurten proef je een goede energie. Mensen hebben de wil er iets van te maken. Iets bij te dragen aan de buurt, de wijk, de stad.

“Je kunt sociale problematiek niet oplossen met architectuur”, zeg Lidwine Spoormans in Carnisse.
Grootschalige herstructurering lijkt natuurlijk heel daadkrachtig, maar het pakt de oorzaak niet echt aan. Al van dit soort uitspraken zetten je als filmmaker en hopelijk als kijker ook aan het denken.

We hebben nog veel meer bevindingen die vragen om reflectie en wellicht een vervolg. Daarover later meer.
Charlois_verleden_mozaiek
Muziek
Tenslotte onze grote dank aan Christiaan Mooij die het merendeel van de gebruikte muziek in de film speciaal componeerde.

Gerelateerde Berichten

...